crisis | Mimetic Margins

La Mode(rnity)

Posted on May 29, 2014 by erik buys

Last year, after meeting my friends from The Raven Foundation in Chicago, I had the opportunity to visit the exhibition Impressionism, Fashion, and Modernity at The Art Institute of Chicago.

As the exhibition points out, the modern fashion industry was born in Paris in the second half of the nineteenth century. Since then, fashion – la mode – has become one of the main forces in today’s so-called individualistic and free market-driven western society. The fashion industry thus reveals one of the main paradoxes if not contradictions in modern man’s self-concept. Although nowadays we consider ourselves to be emancipated and autonomous individuals we nevertheless remain highly susceptible to herd behavior. René Girard might help us to understand this situation more broadly. [Read also the second part of a previous post by clicking here].

René Girard’s mimetic theory explains that, beyond physical needs, human desire is structured according to mimetic (i.e. imitative) interactions. People model each other’s ambitions and aspirations. As is well-known, the convergence of desires on the same object (e.g. two or more children wanting the same toy) or on the same goal (e.g. two or more people wanting the same job promotion, status or power) often leads to rivalry and sometimes even violence. Not surprisingly, the escalation of this mimetic rivalry (i.e. rivalry based on mimetic/imitative desires) within groups threatens the stability and even survival of communities.

History shows that human communities developed several traditions to prevent the potential destructive outcome of mimetic desire and mimetic rivalry. The French Ancien Régime, still deeply rooted in the feudal system of the Middle Ages, was incredibly hierarchical both socially and politically. There were three different Estates in society, the First being the Church, the Second the Nobility and the Third the so-called Common People. The common people had to accept their unprivileged position in society. They were told that they would evoke the wrath of God if they would question the privileged position of the Church and the Nobility. At the same time, the common people were told that a reward awaited them in “an afterlife” if they “behaved well” and accepted their fate. In other words, the Third Estate could not aspire to the position of the other Estates. In still other words, mimetic desire was suppressed by a religiously established system of taboos and rituals. People had to understand and accept that there were differences in society from birth.

Throughout the ages, Christian reformers criticize the Church whenever she lends herself to sustain a society where differences between people are based on oppression. From Saint Benedict to Saint Francis to Saint Ignatius to the “Prince of the Humanists” Desiderius Erasmus – all of them call for a return to the God of Christ, the God of the Gospels, to question the authority of the God who justifies certain types of violence and oppression. It is no coincidence then that several historians (Marcel Gauchet being one of them) understand the Enlightenment and the dismemberment of a principally hierarchical society on the basis of traditional religious means as a consequence of the Judeo-Christian influence on the western world. To quote Marcel Gauchet, Christianity is the “religion of the end of religion”.

Abraham Lincoln emancipation of slaves Eventually, because Christianity gradually destroyed the authority of the God(s) of traditional religion, the hierarchical nature of society was no longer accepted. The French revolutionists cried égalité! and the idea of a principally egalitarian society was born – all human beings (should) have equal rights. This meant that mimetic desire became less suppressed, and this led to the emancipation of different groups in western society. First, factory workers started to compare themselves to the wealthy factory owners. Why shouldn’t the workers enjoy the same rights as their employers? In other words, the workers started to desire what their employers possessed and this mimetic desire could no longer be suppressed. Second came the emancipation of women. They started to desire the rights owned by their male counterparts. Third came the full revolt of blacks (heir to black slaves) in the US. Then came the emancipation of gay people who compared themselves to heterosexuals and desired and demanded equal rights… Finally, together with the aforementioned emancipatory movements, the emancipation of children and youngsters (and the phenomenon of a so-called youth culture) poses new challenges to our personal and social self-understanding. There’s a strange interaction going on, with a rivalry between young and old to become each other’s model or example. [Read more on the consequences for young people by clicking here].

What is striking in all these cases is that standing up for one’s own identity is based on a comparison with the identity of others. In standing up for themselves people imitate others.

Now, let’s interpret the phenomenon of fashion again from these observations. At the birth of modernity the traditional guidelines which structure the behavior of the individual members of society begin to erode. Individuals more and more find themselves in a vacuum concerning the way they could or should behave and lead their lives. However, instead of developing a life from a so-called very own autonomy and freedom (as people often believe they do – Girard calls this the romantic lie), people look at what others are doing to give their life (their desires and ambitions) direction. Hence a phenomenon like fashion. The fashion industry really rests on the assumption of individuals that they are free to create their own identity and thus is able to enslave those very same individuals to a never-ending cycle of mimetic desire. The price for a so-called free identity is an identity constantly on the brink of being sacrificed again to the latest trend. It’s what drives our economy on the one hand, and might destroy our natural environment on the other… It’s what drives our consumerism yet might destroy our soul (as we attach ourselves to what’s perishable)… I guess G.K. Chesterton is right, in a profound sense, “For when we cease to worship God, we do not worship nothing, we worship anything.”

In short, the liberation of mimetic desire in western society has some good as well as bad consequences. Anyways, perhaps we should keep our desires “to have more (but never enough)” in check in order to prevent the next financial, ecological, social and personal crisis?

Types of the Scapegoat Mechanism

Posted on September 24, 2013 by erik buys

Click here to read Mimetic Theory in High School.

In this post I’d like to present three types of the scapegoat mechanism as it evolves out of mimetic interactions, in a formulaic way. The following weeks I’ll post examples of these types (rap song Stan by Eminem, the biblical story of Cain and Abel and one storyline from the movie American Beauty – I already worked on these examples in my book, published in Dutch: Vrouwen, Jezus en rock-‘n-roll). This will show how these types or ‘formulas’ can be used to analyze inter/intrapersonal and social situations.

CLICK HERE FOR A PDF VERSION OF THE THREE TYPES OF THE SCAPEGOAT MECHANISM

THREE TYPES OF THE SCAPEGOAT MECHANISM

Mimetic Theory in High School

Posted on September 24, 2013 by erik buys

Some of us working on mimetic theory would like to develop some material that could be useful in high school curricula, in different disciplines. I’ll be posting some ideas and present some possible content in the months to come. This is how an introduction to a high school course on mimetic theory could look like. Any suggestions are welcome!

CLICK HERE TO READ A PDF VERSION

A. HUMAN BEINGS AS CRISIS MANAGERS

We all have to deal with crisis situations. A crisis happens when we are challenged to renew or change the order of things as we know it. Therefore it is always a threat, big or small, to the systems that bring stability to our lives. A crisis is a time to make decisions in order to preserve a given system of stability or to create a new one. As such it is not just an event which forces us to adjust to its course, but also an opportunity to imagine other ways of being in the world. A crisis is violent when it is primarily experienced as an assault on our personal integrity and our socially defined identity. On the other hand, a crisis might contain the promise of a better protected personal integrity and an enhanced social identity when it is experienced as an assault on systems of stability that actually suppress us. In short, the crisis situations that befall us and subvert the world as we know it are experienced either as a curse or a blessing, either as doom or chance.

Confronted with crisis situations, every human being is able to ask three clusters of questions, one scientific and two philosophical. Here’s what the crisis manager named human might think about:

SCIENTIFIC QUESTIONS:

How can a crisis situation be explained? What are its causes and consequences? How do we, people, deal with it and what explains our behavior?

To use a business analogy:

How do people behave within the company and what problems arise out of this behavior?

A FIRST SET OF PHILOSOPHICAL QUESTIONS (MEANING):

Where do we want to go from here, confronted with this crisis? What is the ultimate goal of what we are trying to do? What are we hoping for?

To use the business analogy:

What does this company stand for? What goals does it hope to accomplish?

A SECOND SET OF PHILOSOPHICAL QUESTIONS (ETHICS):

How should we behave ourselves if we want to accomplish our goal, dealing with this crisis? Should we deal with the crisis situation like we normally do, or should we change our behavior?

To use the business analogy:

How should people behave within the company in order to accomplish its goals?

Once the two sets of philosophical questions are answered, science of course functions as a means to make the fulfillment possible of thought-through goals which transcend (and therefore guide) the merely scientific endeavor.

B. MIMETIC THEORY – INSPIRATIONAL THINKING IN TIMES OF CRISIS

I. CONSIDERING “CRISIS MANAGEMENT” QUESTIONS

As long as we are alive and well as human beings, we are mimetically connected to each other. It is because of our mimetic (i.e. imitative) ability that we are social creatures. Mimetic theory, as it was initially developed by René Girard, tries to understand and explain the possibilities and pitfalls of human social behavior by studying its mimetic interactions. It attempts to answer the three clusters of questions, identified previously, concerning “crisis management” as the condition humaine:

SCIENTIFIC QUESTIONS:

How do crisis situations in human life arise out of mimetic interactions? How are these mimetic interactions influenced by conditions of the natural environment? Or, on the other hand, how do mimetic interactions construct patterns of human behavior that influence the natural environment in negative or positive ways? How do we normally deal with crisis situations arising out of mimetic interactions?

PHILOSOPHICAL QUESTIONS (MEANING):

What goals are desirable for human life, considering the mimetic nature of human beings? What are we trying to accomplish by studying mimetic interactions?

PHILOSOPHICAL QUESTIONS (ETHICS):

How should we behave if we want to accomplish our goals? Should we deal with crisis situations, arising out of mimetic interactions, like we normally do – like our ancestors did, for instance? Should we accept certain morals (of which the origins can be scientifically explained)? Or should we try to change our behavior?

II. OUTLINE FOR A COURSE USING MIMETIC THEORY

MIMESIS AND EMPATHY

Any course using mimetic theory starts with a simple observation: the way we think about ourselves and the way we develop a sense of identity is always mediated by our social environment. And that which makes something like a social environment possible precisely is our – indeed mimetic – ability to put ourselves in each other’s shoes.

Neuroscientists have discovered that so-called mirror neurons in our brains play a very important role in this regard. These brain cells allow us to imitate others. They allow us to pretend that we’re someone else and to take another person’s point of view. And this allows us to imagine what others are experiencing, thinking, expecting or even desiring. In short, our mimetic ability is the conditio sine qua non to empathize and bond with others, and to develop a sense of self.

Of course our imaginative projections about others can be wrong. That’s why we, rather unwittingly, constantly look for the confirmation of mutually established social expectations. The question “Am I doing this right?” seems to be the ever present subtext to our behavior. It really structures the interaction between ourselves and others. As it happens though, the recognition we get from one social group might be of more importance to us than that of another. We might empathize more with the members of the San Francisco symphony orchestra we’re part of than with the homeless of that same city. Or we might feel so close to our favorite football team that we become really hostile to its adversaries.

So our ability to empathize with others turns out to be a two-edged sword. It connects us with and disconnects us from others at the same time. It can connect us to the members of a group we want to be part of against a common enemy. Even more so, it can stir rivalry between members of the same group or the same social environment. That might be surprising, but on second view it will turn out to be quite logical. Our mimetic ability allows us to take other people as models for our behavior. It allows us to learn from them in all sorts of ways, but it also plays a significant role in structuring our desires and ambitions. For instance, there’s more than one twelve year old soccer player walking around with a shirt of Lionel Messi or some other soccer idol, secretly dreaming of being the next soccer sensation.

MIMESIS AND RIVALRY – THE PROBLEM OF MIMETIC DESIRE

There seems to be no harm in identifying with someone you admire and take as an inspiration for your own desires and ambitions in life. At first glance, that is. As long as the model you imitate belongs to quite another world than your own, as long as there is a significant distance between yourself and your model – in space, in time, or both –, chances of a conflictual relationship with the model are reduced. On the other hand, when that distance is no longer experienced, things might turn ugly, both for yourself and your model. As a twelve year old forward in a soccer team, it’s fairly easy to admire Lionel Messi, but it might be a hell of a lot harder to appreciate the talents of the new teammate who comes in and takes your spot. Identifying yourself as being the forward (or even “the Messi of the team”) immediately complicates your relationship with this newcomer, as he arouses the desire for your former status and the recognition it is supposed to bring. You might, for instance, try to get rid of the new guy by locking him out. Good coaches, though, know how to deal with these types of situations, even strengthening their team in the process. When two or more forwards imitate and thereby reinforce each other’s desire to be the best player on their position, it indeed can make them all better players in a consequently better team.

Good coaches and managers are able to use mimetic rivalry in constructive ways, allowing their employees to recognize and respect that “the best has won.” However, all management efforts aside, mimetic rivalry remains a tricky thing. It is literally rivalry based on the imitation of desires for certain material and/or immaterial objects (e.g. a trophy, some sort of social recognition or status, power within a company, wealth, etc.).

Human desire is, beyond instinctive needs and wants, highly mimetic (i.e. based on imitation). True, we’re all born with certain physical needs (for food, water, oxygen, etc.). But no one is born with the desire to become, say, a culinary chef. That is a socially (and therefore mimetically) mediated ambition that gets different cultural expressions. Mimetic desire and mimetically mediated ambition can easily lead to frustrations and destructive conflicts between people who take each other as model.

When two or more people, consciously or more often rather unwittingly, imitate each other’s desire, they become each other’s annoying obstacle when they cannot or do not want to share the object of their desire. In short, they become antagonists because of mimetic desire. Paradoxically, it is because people are close to each other and can imagine what it is like to be in the other’s shoes, that they can become each other’s archrivals in the context of a mutually shared desire. As said, our mimetic ability connects and disconnects.

THE SCAPEGOAT MECHANISM AS RESPONSE TO MIMETIC CRISES

The mimetic building blocks of our psychosocial fabric are at once responsible for the preservation and disintegration of that very same fabric. One of the well-tried means to restore a social order that is in crisis because of escalating mimetic rivalry, is the so-called scapegoat mechanism. This restoration again rests on mimetic processes. Let’s turn to the example of the soccer team once more. When a team loses time and again, that’s normally no favorable factor for the group atmosphere. Teammates start blaming each other for bad results, maybe even sabotaging each other. There also might be ill-will towards the coach by players who feel they’re not given enough opportunities to play matches. And when the coach becomes part of the rivalry and frustrations within the team, that’s usually the end of his career there. As more players imitate the ill-will of some teammates towards their coach, the latter becomes the one held responsible for all the major problems within the team, and he’ll be fired by the board in the end. Instead of recognizing the mimetic origins of social disorder, people tend to blame one outsider or a group of outsiders. This scenario is well-known. Coaches indeed often function as convenient scapegoats, unjustly blamed for a crisis they’re not or only partly responsible for. Like other scapegoats they’re interpreted in a twofold manner by the group they’re expelled from: perceived as the main cause for the tensions, divisions and disorder within the group, and experienced as the main cure while being sacrificed (expelled, or worse) to restore unity and order within that same group. Scapegoats are at once villain and hero, monster and savior, hated and loved, unwanted and wanted, scorned yet needed. Think, for example, of dictatorial regimes who blame all their domestic problems on foreign enemies. As long as a dictator can unite his citizens against some outside enemy, he can at least prevent them from uniting against himself and remain in the saddle. This means that he cannot completely destroy the enemy he publicly loathes. Dictators need the periodic sacrifice of their scapegoat in order to preserve the social fabric on a very large scale, but human beings in general tend to use the scapegoat mechanism on a day-to-day basis, albeit often in smaller ways.

GOALS OF THIS COURSE

Because of the widespread presence of the scapegoat mechanism and the sacrifices that go along with it in the preservation of social order and peace, it is a real challenge to imagine other ways of building human communities. The question is how to create communities where differences between people don’t lead to escalating rivalries that tend to leave no difference at all – except for the violently established difference between a group and its scapegoat or sacrificial victim. In other words, are there ways to create a social order and peace that leaves room for non-violent, creative conflicts that originate in the irreducible yet fascinating differences between ourselves and other human beings?

The goal of this course is, first, to become more aware of the psychological and social mechanisms this introduction already briefly touched upon. Among others, it will present three ways by which mimetic connections between ourselves and other human beings might become mentally and/or physically violent and destructive. Some stories, old and new and from different media, will function as mirrors that reveal some of those important aspects of who we are as human beings. It will allow participants to analyze actual events and to reflect upon their own life. For those interested, extracurricular background information is given, including some scientific and philosophical material. Secondly, this course invites participants to actively grow into a way of being that prospers non-sacrificial peace and a way of life that is giving and joyous.

In de krant gelezen: ‘t is crisis

Posted on January 31, 2012 by erik buys

Crisis: le mot du jour in onze kranten. Een dag na de aangekondigde algemene staking in België blijft dit woord in onze huidige context zijn eerder negatieve connotatie behouden. Het duidt een periode van verval aan waarin maatregelen moeten getroffen worden om erger te voorkomen; waarin specialisten moeten ‘oordelen’ om daadkrachtige beslissingen te kunnen nemen (het Griekse werkwoord waarvan ‘crisis’ is afgeleid, betekent niet voor niets ‘scheiden’, ‘oordelen’ of ‘beslissen’). Duidelijk is ondertussen dat de specialisten het ogenschijnlijk met elkaar eens zijn met betrekking tot het doel van de maatregelen: de maatschappelijke welvaart behouden. Op de vraag hoe je dat doel dient te bereiken, worden uiteenlopende antwoorden gegeven. In dat opzicht is er een duidelijke crisis in de relatie tussen vakbonden en werkgevers.

Dat onze (post)moderne, economisch geliberaliseerde samenleving eigenlijk overleeft door een vorm van crisis in stand te houden, wordt soms over het hoofd gezien en slechts zijdelings in vraag gesteld (in termen als ‘onthaasting’ en ‘consuminderen’). Ons economisch systeem is gericht op (of geobsedeerd door?) groei. Stilstaan is achteruitgaan. En dat laat zich voelen in alle geledingen van de samenleving, tot op het niveau van het individu. Een consument die niet meer ‘in crisis’ wordt gebracht, is nefast voor een vrije markt. Consumenten mogen niet voor al te lange tijd ‘voldaan’ zijn, en hun koopkracht is levensnoodzakelijk. Consumenten moeten zo snel mogelijk weer ‘aan het wankelen’ worden gebracht. Er moeten telkens nieuwe situaties gevonden worden waarin consumenten moeten beslissen ‘wat ze nu weer eens zullen kopen’. Consumenten moeten telkens weer het gevoel krijgen dat ze iets missen, dat ze een bepaald gebrek lijden. Dit leidt tot een paradoxale vaststelling: in een maatschappij met een overvloed aan goederen als de onze, wordt voortdurend schaarste gecreëerd.

Om in een situatie van overaanbod nog te weten wat we zogezegd willen, richten we onze blik onwillekeurig op anderen. Soms zijn we ons helemaal niet bewust van de referentiefiguren die we doorheen ons leven al geïmiteerd hebben. Niettemin, een mimese (d.i. imitatie of navolging) van aantrekkelijk bevonden modellen of van concurrenten die we de loef willen afsteken, reguleert het sociale verkeer. Daarbij functioneert geld als objectivering van sociale verhoudingen die de facto een hiërarchie inhoudt op basis van verschil in eigendom. Met andere woorden, de bemiddeling door het geld zorgt ervoor dat de onderhuidse rivaliteit tussen consumenten om een bepaald goed te verwerven niet gewelddadig wordt (althans in eerste instantie). In premoderne samenlevingen zou de rivaliteit van individuen die elkaar imiteren in hun begeerte naar een bepaald goed al te gemakkelijk aanleiding geven tot geweld. Vandaar dat deze samenlevingen een strenge hiërarchie kennen met veel taboes die mimetische (d.i. imitatieve) processen (vooral met betrekking tot de begeerte) moeten indijken, om maatschappelijke stabiliteit te behouden. De Duitse filosoof Max Scheler (1874-1928) karakteriseert de moderne samenleving als volgt:

De grootste lading aan ressentiment zal men aantreffen in een maatschappij als de onze, waarin ongeveer gelijke politieke en andere rechten en een officieel erkend recht op gelijke behandeling hand in hand gaan met een grote discrepantie in feitelijke macht, feitelijk bezit, feitelijke ontwikkeling. Het is een maatschappij, waarin iedereen het ‘recht’ heeft zich met iedereen te vergelijken, maar zich in concreto allerminst met iedereen kan meten. (uit Max Scheler, Vom Umsturz der Werte. Abhandlungen und Aufsätze, Gesammelte Werke, Band 3, Francke Verlag, Bern, 1955, p.43; vertaling: Guido Vanheeswijck).

Toch kan onze gemoderniseerde samenleving de crisissen als gevolg van (onderhuidse) mimetische rivaliteiten meestal min of meer verdragen, en wel omdat ze voldoet aan de reeds impliciet vermelde volgende voorwaarden (uit Jan Populier, God heeft echt bestaan – Met René Girard naar een nieuw mens- en wereldbeeld, Mimesis, Lannoo, Tielt, 1993 – p.54):

1. Er moeten voldoende identieke voorwerpen zijn om elk nieuw dreigend mimetisch conflict af te wenden.

2. We leven in een industriële maatschappij die deze voorwerpen systematisch produceert.

3. De economie zorgt ervoor dat iedereen zich deze voorwerpen kan aanschaffen of ernaar streven.

4. De mens blijft blind voor het metafysische karakter van het verlangen naar al die voorwerpen, die op basis van hun zuiver utilitaire waarde zeker niet de verlangens zouden opwekken die ze nu opwekken.

Eens aan de basisbehoeften is voldaan, krijgen goederen waarde naarmate meer mensen ernaar verlangen en die waarde – een zaak van prestige, bepaald door altijd relatief arbitraire mimetische processen, verder niets – wordt uiteindelijk gesymboliseerd door geld (stijgende vraag betekent toename van het prestige, uitgedrukt in een prijsstijging bij eenzelfde aanbod). Maar niet alleen goederen verwerven prestige in een spel van vraag en aanbod. Ook het hedendaagse individu zal zijn eigenwaarde vaak ontlenen aan de mate waarin het zichzelf gewaardeerd voelt door anderen. Met andere woorden, het zal zichzelf pogen te profileren als een object waar ‘vraag’ naar is – als iemand die door anderen wordt bekeken/begeerd/geïmiteerd. The Voice van Vlaanderen is het zoveelste in een hele rij tv-programma’s waarin mensen, door zichzelf artistiek te uiten, ook bekendheid kunnen verwerven. Nog nooit was de drang naar zelfexpressie zo groot, zeker op artistiek vlak. Maar tegelijk wordt dat verlangen zo gemakkelijk gecommercialiseerd dat de authenticiteit van het artistieke bedrijf voortdurend onder druk komt te staan. De kandidaten van The Voice brengen covers, geen zelfgemaakte songs, en ‘klinken als’ deze of gene artiest. Een grote paradox in onze huidige samenleving is (alweer): het prestige en het ermee verbonden zelfbewustzijn van de artiest was nog nooit zo groot (denk bijvoorbeeld aan een auteursrechtenorganisatie als SABAM), maar precies daardoor komt de eigenheid van de artiest steeds weer onder druk te staan. Muziek uit de middeleeuwen – vaak afkomstig van anonieme meesters en niet gemaakt om het prestige van de musicus zelf te vergroten, maar eerder A.M.D.G. (Ad Maiorem Dei Gloriam) – klinkt verrassend fris en authentiek in het licht van de zoveelste cover van een of andere popsong.

Jan Populier vat goed samen hoe de mens doorheen zijn geschiedenis de dwang om te voldoen aan sacrale taboes en regels heeft ingeruild voor de dwangbuis van het prestige (p.51 uit het reeds aangehaalde boek):

Terwijl de primitieve mens gevangen zat in de strakke, maatschappelijke structuur van het sacrale, zit de moderne mens gevangen in de dwanggedachte van de sociale erkenning. Naarmate de modellen in de maatschappij sterker worden, meet het moderne individu zich aan die modellen en streeft het hartstochtelijk, vanuit het onaangename gevoel van een chronisch tekort aan prestige, naar de erkenning door deze modellen. Uiteindelijk belanden we in een cultuur waarin iedereen zichzelf prachtig vindt, al is het maar schijn, opdat anderen hem fantastisch zouden vinden [denk aan bepaalde uitwassen op Facebook e.d.]. Wat de moderne mens zeker niet mag tonen is zijn afhankelijkheid van anderen. De schijn van autonomie moet ten allen tijde gevrijwaard blijven. Christopher Lash schreef in 1979 zijn bestseller “The culture of narcissism”, waarin hij de moderne mens beschrijft als een individu dat absoluut onafhankelijk wil blijven, zijn lichaam verzorgt, sport, carrière wil maken met de bedoeling anderen de loef af te steken, kortom als iemand die participeert in bewegingen als “cocooning” of de “yuppiebeweging”, maar die anderzijds leeft zonder taboes. Dit leidt tot emotionele frustratie, tot angst voor menselijke intimiteit, tot zwartgalligheid, tot pseudo-inzichten [bijvoorbeeld negatieve kritiek geven op anderen, op handelingen en ideeën, zonder zelf iets constructiefs in de plaats te stellen], angst voor ziekte, oude dag en dood, onmacht tot beleven van liefde en seksualiteit. Op die manier spat onze maatschappij uiteen in evenveel stukjes als er mensen zijn, daar iedereen iedereen uitstoot teneinde zichzelf te laten bevestigen.

Faalangst is een van de symptomen in een samenleving die (zogezegd autonome) individuen systematisch afhankelijk maakt van (mimetisch begeerd) sociaal prestige. Toevallig (?) ging een artikel in de Vlaamse krant De Morgen (het moet niet altijd De Standaard zijn) vandaag (dinsdag 31 januari 2012) over faalangst bij leerlingen: Eén kind op tien is bang om te mislukken op school (Kim Van de Perre). Enkele citaten:

“Faalangst komt regelmatig voor bij kinderen: bij twee à drie leerlingen per klas”, vertelt Marc Litière, therapeut en auteur van Ik kan dat niet!, zegt mijn kind. Klasse verspreidt daarom bij 200.000 leerkrachten een brochure met preventietips, herkenningspunten en begeleidingstechnieken om faalangst op school zo veel mogelijk in te dijken. Ook ouders worden gewaarschuwd. Want, zegt motivatiepsycholoog Willy Lens (KU Leuven), niemand wordt met faalangst geboren. “Je verwerft het. Krijgen jonge kinderen de kans om taken als veters vastknopen te leren? Of moet het meteen goed zijn?” Scholen zijn volgens Lens te vaak ‘prestatiebarakken’ in plaats van leerhuizen.” Al is faalangst aanpakken niet enkel een probleem voor de school, maar ook voor de ouders en de samenleving. Litière: “We leven in een prestatiemaatschappij. Kinderen kijken om zich heen en komen tot de constatatie dat tien op tien de norm is. Zelfs als mama of papa zegt dat een zeven ook al goed genoeg is. Want ze zien hun ouders wel glimmen van trots als ze het heel goed doen op een toets. Met als gevolg dat veel kinderen zichzelf onrealistische eisen opleggen.” Ouders zelf laten hun zelfwaarde ook dikwijls afhangen van het slagen van hun kind. “Die druk geven ze door aan hun kroost. Kinderen moeten tegenwoordig superman zijn: én goede punten halen, én prachtige werkjes afleveren op de tekenles, én naar de muziekschool. De druk begint vaak al op jonge leeftijd. Ouders vergelijken te veel met andere kinderen. ‘Kan die al klinkers herkennen? Dan moet mijn kind dat ook kunnen.’ Ook kleuters krijgen te kampen met faalangst.”

Het leveren van prestaties in functie van het prestige dat ontstaat door een competitieve vergelijking met anderen, kan niet anders dan vroeg of laat tot frustraties leiden bij ‘achterblijvers’ die een uitweg zoeken – ofwel in auto-agressief gedrag en vormen van faalangst, ofwel in hetero-agressief gedrag en zondebokmechanismen als pestgedrag. Of, in termen van Girards mimetische theorie: hoe mimetische rivaliteit in functie van sociaal prestige het werkelijke ‘genieten’ vernietigt. Hoeveel kinderen leren op school de vreugde van het leren zelf? Hoeveel kinderen ontwikkelen op de muziekschool een werkelijke passie voor muziek en hun instrument? En wat doen we als aloude zondebokmechanismen en pesterijen weer de kop op steken? In dezelfde De Morgen staat ook een interview van Sofie Mulders met Seppe De Roo, een zeventienjarige middelbare scholier (uit het laatste jaar wetenschappen-wiskunde) die een manifest schreef voor homorechten. De Roo ijvert voor een explicitering van holebi-rechten in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, en in het Europees Verdrag tot Bescherming van de Rechten van de Mens. Ik laat hem even aan het woord:

“Zolang iets niet duidelijk op papier staat, is het vatbaar voor verandering. Zeker in deze onzekere tijden. Op economisch en financieel gebied gaat het niet goed, mensen zijn ontevreden, en in zulke periodes grijpt men gemakkelijk terug naar conservatieve ideeën. Kijk naar wat er in de Verenigde Staten gebeurt, nu bij de Republikeinse voorverkiezingen. Ik lees het elke dag in de krant en het maakt me woedend. Volgens sommige presidentskandidaten moet homoseksualiteit opnieuw een taboe worden, en men pleit openlijk voor het herinvoeren van het don’t ask, don’t tell-beleid. De kans bestaat dat al het harde werk van de laatste jaren om homoseksualiteit publiek aanvaard te maken een maat voor niets wordt. Ik ben bang dat die Amerikaanse tendens ook naar ons zal overslaan.”

Wat De Roo vreest – hernieuwde discriminatie tegenover homo’s – wordt, in alweer dezelfde krant, enkele bladzijden eerder uitgebreid naar andere groepen die in het verleden al gediscrimineerd werden. In een interview van Tine Peeters met Jozef De Witte, directeur van het Centrum voor Gelijkheid van Kansen en Racismebestrijding, stelt De Witte:

“Antisemitisme blijft een sluipend gevaar. Vergelijk het met pestgedrag. Wie ooit al slachtoffer was, riskeert dat terug te worden.”

De Roo opnieuw:

“De mens heeft altijd een slachtoffer nodig om zichzelf beter te voelen, en als deze niet voor de hand liggen, dan zoekt men die wel.”

In zijn reeds aangehaalde boek uit 1993 over het denken van René Girard, schrijft Jan Populier waarlijk profetische woorden in het licht van deze krantenartikels (p.56):

Slechts wanneer onze moderne economie faalt, wanneer de mensen niet meer genoeg geld verdienen om hun modellen na te bootsen, om hun verlangen te bevredigen, ontstaat er een crisis, net zoals in de primitieve samenleving een crisis ontstond wanneer de rituelen niet goed werden uitgevoerd. En wanneer de economie faalt, valt onze samenleving terug op primitievere structuren, waarbij sacraliteit, rituelen en zondebokmechanisme hun rol weer opeisen. Dit was ongetwijfeld het geval in de jaren dertig van deze eeuw, dit blijkt gedeeltelijk nu weer het geval te zijn met de opkomst van uiterst rechts…

Is er dan geen uitweg uit deze telkens opnieuw opduikende processen? De economische crisis herstelt zich tot nu toe altijd door een nieuwe balans te zoeken in het spel van de mimetische rivaliteit. Aan deze geïnstitutionaliseerde ‘sociale crisis’ die aan ons economisch systeem ten grondslag ligt, wordt nauwelijks geraakt – we blijven leven in een prestatiemaatschappij (zie hoger). Misschien moeten we, vooraleer we onze blik op anderen richten, ontvankelijk worden voor de woorden die de onlangs overleden pater Phil Bosmans als titel aan zijn bekendste boek gaf: Menslief ik hou van je. En misschien, heel misschien, zullen we dan minder krampachtig naar ‘bewijzen’ zoeken dat we ‘niet achterblijven’ tegenover onze ‘concurrenten’ of ‘vijanden’. Heel misschien zullen we dan minder krampachtig en angstvallig op zoek gaan naar bewijzen dat we ‘iets waard’ zijn, precies omdat we ons al bemind weten. Heel misschien zullen we dan geen groep vijanden meer nodig hebben om onze morele superioriteit uit af te leiden?

De mens die zichzelf niet kan aanvaarden (hoewel hij misschien denkt van wel, en onvoldoende zijn onderhuidse frustraties onder ogen ziet) en die zich daarom in een waarlijk spirituele crisis bevindt, probeert wanhopig steeds meer prestige te verwerven in een economische ratrace die nooit vervulling schenkt, en die rampzalige ecologische gevolgen heeft. Phil Bosmans was nog nooit zo actueel. De woorden die hij ons schenkt vanuit een levenslange omgang met het evangelie, bieden een geneesmiddel voor de spirituele crisis die aan de basis ligt van al die andere crisissen. Misschien is de crisis die Phil Bosmans aanbrengt in ons cynisch en zelfgenoegzaam, maar illusoir autonomiestreven, wel dé crisis waar het om draait. We staan voor een fundamentele keuze: blijven we de angst voeden dat we een loser kunnen zijn in de ogen van anderen, of weten we ons zó bemind dat we het aandurven om tot het kamp van die zogezegde losers gerekend te worden – in een bevrijding van onszelf die ook anderen bevrijdt?

Dit gezegd zijnde, vraagt deze blogger zich opnieuw af waarom hij ooit begon te bloggen :). Eerlijk? Uiteindelijk denk ik: omdat de wondere veelstemmigheid van deze wereld ook mij een stem schenkt. En omdat ik dat geschenk bijzonder graag dankbaar ontvang en doorgeef. Pure passie, dus. Om gelezen te worden ;). In navolging van de eerste twitteraar – good young Phil.